करीब स्वसः व चय् प्यदँ (३८४ दँ) न्ह्यः मल्ल जुजु सिद्धिनरसिंह मल्लया पालंनिसें निरन्तर  न्ह्यानावःगु काति प्याखं कन्हय् (सोमबाः) निसें न्ह्याइगु जूगु दु ।

यल लायकू (दरबार) लागाया कात्ति दबुलिइ कन्हय् कार्तिक शुक्ल षष्ठी (कार्तिक १०) सोमबाःनिसें कातिप्याखं न्ह्यायेत्यंगु खः ।

काति प्याखं भगवान विष्णुया झिंन्हयपु बाखंलिसें स्वानाच्वंगु धयातःगु दु ।

कन्हय् न्ह्याइगु कात्ति प्याखनय् कार्तिक पुन्हि (कार्तिक १९) तक न्हिथं ब्यागलं ब्यागलं बाखनय् आधारित जुयाः लिला कथंया प्याखं क्यनेगु याइ ।

सिद्धिनरसिंह मल्लं देय् व जनताया कल्याणया नितिं कात्ति प्याखं न्ह्याकूगु जनविश्वास दु ।

नेपाल संवत् ७६१ अर्थात् वि.सं. १६९७ स सिद्धिनरसिंह मल्लं न्ह्याकूगु थुगु प्याखं वैदीकलिसें तान्त्रिक महत्वलिसे नं स्वानाच्वंगु दु ।

थुकियात नेवाः समुदायस समावेशी प्याखंया रुपं नं कयातःगु दु ।

मल्लकालीन इलय् कात्ति प्याखनय् मैथिली भाषां संवाद याइगु खः । मैथिली भाषा नेवाः समुदायस मथुइगु जूगुलिं लिपा वयाः नेपाल भाषां उल्था यायेगु ज्या याःगु खः ।

हलिमय् दकले ताःहाकःगु नाट्य परम्परा

थ्व कात्ति प्याखं संसारया हे दकले ताःहाकःगु नाट्य महोत्सवया रुपं म्हसीका दूगु खँ प्रचारप्रसार समितिया कजि लिसें कलाकार संजय शर्मा राजोपाध्यायया धापू दु ।

‘न्हापा २७ न्हुतक क्यनीगु कात्ति प्याखं संसारया दकले ताःहाकःगु नाट्य महोत्सव जूगु इतिहासय् नं न्ह्यथनातःगु दु, तर आः धाःसा आर्थिक लिसें थीथी कारणं थ्व झिन्हु क्यनेगु कथं चीहाकः यायेमाःगु दु’ प्रचार प्रसार कजि राजोपाध्यायया धापू खः ।

वि.सं. २००७ सालया जनक्रान्ति लिपा थुगु प्याखंयात चीहाकः यात । वि.सं. २००८ निसें २०३७ सालतक निन्हु जक क्यनेगु यात । थुगु निन्हुइ छन्हु बराह व कन्हयकुन्हु नरसिंह अवतार क्यनेगु याःगु खः ।

कात्ति प्याखं प्रबन्ध समिति नीस्वनेधुंकाः वि.सं. २०३८ सालनिसें २०६९ सालतक दँयदसं च्यान्हुतक प्याखं क्यनेज्या जूगु राजोपाध्यायं धयादिल ।

वि.सं. २०७० सालय् निन्हु वस्त्रहरण व बौद्ध लिला थप यानाः झिन्हु व वि.सं. २०७१ सालनिसें २०७६ सालतक झिंनिन्हुतक क्यनेगु याःगु खः ।

वि.सं. २००६ साल धुंकाः धाःसा २७न्हु हे प्याखं क्यनेफूगु मदुनि ।

न्हापाया फुक्कं लीला क्यनाः २७ न्हू हे क्यनेत प्याखंया अभ्यास व्यवस्थापान आदिया नितिं दच्छिया हे ई मालीगु व ताःई प्याखं क्यनेत आर्थिक अभाव जुइगु राजोपाध्यायं धयादिल ।

‘छगू प्याखं क्यनेत म्ह्वतिं नं २०म्ह कलाकार माः । थुकियात लछि क्यनेफइगु अवस्था तत्काल मदु । गनं आर्थिक ग्वाहालि जूसा यायेफइ’ राजोपाध्यायया धापू दु ।

कलाकारतयत उचित पारिश्रमिक बिइ मफयाच्वंगु अवस्थालिसें कलाकारत विदेश पलायन जुजुं वनाच्वंगु, न्हू पुस्ताय् भाषागत समस्या अप्वया वनाच्वंगुया नापं सरकारी पक्षं थुकिया नितिं पर्याप्त ग्वाहालि मजूगु आःया मू समस्या जूगु राजोपाध्यायं धयादिल ।

प्याखं संरक्षण व निरन्तरताया नितिं प्रवन्ध समितिं संस्थागत रुपं १० करोड तकाया अक्षयकोष पलिस्था, कलाकारतयत व्यावसायिक रुपं न्ह्यःने यंकेगु व न्हूपुस्तायात भाषागत रुपं सबल यायेत प्रशिक्षण बीगु आज्जु कयागु दुगु समितिं न्ह्यथंगु दु ।

गुकुन्हु छु प्याखं क्यनी

थुगुसी प्याखं क्यनेज्यायाभ झ्वलय् कार्तिक १० गते सोमबाः सनिलया ७ताः इलय् भक्त सुरदास प्याखं क्यनी । अथेहे, ११ गते मंगलबार बाथः प्याखं अन्तर्गत च्वले खुदां दां खुदां, स्वन्हुकुन्हु १२ गते, बुधबाः बाथः प्याखं अन्तर्गत कौला खिचा प्याखं क्यनी ।

अथेहे, १३ गते बिहीबाः युद्ध कलाय् विकटाक्षर राक्षस/कामसेन राजा यद्ध, शितज्वर/विष्मज्वर युद्ध, महादेव/कृष्ण युद्ध प्याखं क्यनीगु जूगु दुसा १४ गते, शुक्रबाः देवी प्याखं दुने द्यःला, कवं, ख्याः, भैरव, कुमारी, महालक्ष्मी प्याखं क्यनेत्यंगु दु ।

कार्तिक १५ गते, शनिबाः जल शयण दुने मधु–कैटव वध, १६ गते, आइतबाः बराह अवतार पिहांवयाः हिरण्याक्ष वध याइ ।

कात्ति प्याखंया मू प्याखं कथं १७ गते, सोमबाः नृसिंह अवतार पिहांवया हिरण्यकश्यपु वध याइ ।

व हे कथं, १८ गते, मंगलबाः वस्त्रहरण लीला व दकले लिपांगु दिं १९ गते बुधबार दधि लिला दुने धौः ग्वःप तःछ्याइगु प्याखं क्यनां कात्ति प्याखं क्वचाइ ।